نگاهی به نخستین چاه آب حرم امام‌رضا(ع) و چگونگی تأمین آب مورد نیاز زائران
تأمین آب در حرم مطهر رضوی همیشه یکی از اساسی‌ترین دغدغه‌ها در حوزه تکریم زائران بوده است.
تأمین آب در حرم مطهر رضوی همیشه یکی از اساسی‌ترین دغدغه‌ها در حوزه تکریم زائران بوده است. شکل گرفتن شهر مشهد بر بستر اراضی روستای قدیمی سناباد و رشد سریع آن، باعث شده است که زیرساخت‌های آبی برای جمعیت روزافزون زائران و مجاوران کافی نباشد. به‌همین‌دلیل در طول تاریخ، افرادی مانند ابوالحسن‌عراقی‌دبیر، سوری‌بن‌معتز، امیرعلیشیر‌نوایی، نیرالدوله و... کوشیده‌اند با تزریق آب قنات‌های اطراف مشهد به محدوده حرم مطهررضوی و اطراف آن، مشکل تأمین آب را تا‌حدودی مرتفع کنند.
به‌دیگر‌سخن، تأمین آب مورد‌نیاز حرم مطهررضوی از طریق قنات، به‌عنوان یک فناوری کارآمد، بومی و با قابلیت توسعه مناسب، از همان ابتدا در دستور‌کار بوده است و اگر نمی‌توانسته‌اند اصل آب قنات را -مانند آنچه که نادرشاه در مورد آب قنات حصار گلستان انجام داد و آن را به داخل صحن کهنه آورد- به حرم مطهررضوی برسانند، با استفاده از وسایل قدیمی انتقال آب، از جمله سقا‌ها و گاری‌های آبکش، آب گوارا و با‌کیفیت را به این مکان مقدس می‌رسانده‌اند؛ با‌این‌حال، استفاده از این روش همیشه ممکن نبوده است. در برخی سال‌ها خشک‌سالی به‌سراغ مشهد و مناطق هم‌جوار آن می‌آمده و باعث افت آبدهی قنات‌ها می‌شده است.
در این وضعیت، عملا نمی‌شده است روی قنات یا چشمه به‌عنوان منبع تأمین آب مورد‌نیاز در حرم مطهررضوی حساب کرد و مسئولان امر باید فکر دیگری می‌کرده‌اند. استفاده از چاه آب، از این زمان به‌عنوان یک راهکار جایگزین در دستور‌کار قرار گرفته است. مشهد به‌دلیل قرار گرفتن بر روی دشت آبرفتی و جلگه‌ای، ذخایر آب زیرزمینی مناسبی داشته که می‌شده است با حفر چاه به آنها دسترسی پیدا کرد. هرچند بهره‌برداری از آب چاه برای آب‌رسانی به خیل زائران کار ساده‌ای نبوده، اما از طرفی شیوه جایگزین دیگری هم وجود نداشته است.
نخستین چاه آب در حرم مطهررضوی
درباره اینکه اولین چاه آب در حرم مطهررضوی چه زمانی حفر شده، حرف و حدیث زیاد است. برخی می‌گویند نخستین‌بار بعد از اشغال ایران در شهریور سال۱۳۲۰خورشیدی، روس‌ها چاه عمیقی در نزدیکی میدان دقیقی (فلکه آب امروزی) حفر کرده‌‍‌اند و، چون خوب از آب درآمده و نیاز‌های مردم را رفع کرده است، مسئولان وقت آستان‌قدس پیشنهاد حفر چاه در محدوده حرم مطهررضوی را به نیرو‌های شوروی ارائه داده‌اند؛ به‌این‌ترتیب، نخستین چاه آب در حرم‌رضوی، حدود سال۱۳۲۴خورشیدی، در صحن موزه (رواق امام‌خمینی (ره) فعلی) حفر شده است. راویان این گزارش معتقدند که «نخستین‌بار روس‌ها در حرم مطهررضوی چاه حفر کردند و این‌چنین بود که برای اولین‌بار از ظرفیت آب زیرزمینی برای رفع نیاز‌های آبی زائران استفاده شد.»
هرچند که این روایت، روایت اشتباهی نیست، اما آوردن قید «نخستین» برای آن ناصواب به نظر می‌رسد. نگاهی به اسناد، عکس‌ها و نقشه‌های قدیمی حرم مطهررضوی که عموما مربوط به دوره قاجار و میانه عصر ناصری است، نشان می‌دهد که استفاده از چاه برای تأمین آب حرم‌مطهر از مدت‌ها قبل متداول بوده است.
عکسی از مسجد گوهرشاد در دوره قاجار وجود دارد که در آن، در ضلع جنوبی محدوده‌ای که به «مسجد پیرزن» شهرت داشته است، اتاقکی چوبی به چشم می‌خورد؛ اتاقکی که پس از تطبیق مکانی‌اش با نقشه حرم مطهررضوی در کتاب «مطلع‌الشمس» معلوم می‌شود که در‌واقع محل چاه آب مسجد گوهرشاد است؛ چاهی که هنگام بی‌آبی، از ظرفیت آن برای تأمین آب مورد‌نیاز زائران و نمازگزاران استفاده می‌شده است.
قرار گرفتن دهانه و چرخ چاه در محفظه چوبی، شاید به این دلیل باشد که دسترسی عمومی به منبع آب را محدود و اسباب بهداشت و امنیت را در این زمینه فراهم کنند. می‌دانیم که در عرضه آب آشامیدنی توسط سقا‌ها و به‌وسیله سنگاب‌ها نیز حداکثر تلاش می‌شده تا آب با واسطه به دست افراد برسد و آنها مستقیما به منبع اصلی دسترسی نداشته باشند.
با‌توجه‌به این مسئله، باید حفر نخستین چاه‌های آب در حرم مطهررضوی را مربوط به مدت‌ها قبل از سال۱۳۲۴خورشیدی بدانیم. اینکه چرا با وجود آگاهی از چاه مسجد گوهرشاد و شاید وجود چاه در مکان‌های دیگر حرم‌مطهر، ادعای حفاری روس‌ها در صحن موزه حفر نخستین چاه آب در نظر گرفته می‌شود، شاید در این مسئله ریشه داشته باشد که آن چاه، یعنی چاه صحن موزه، نخستین چاه عمیق حفر‌شده در حرم مطهررضوی بوده است؛ به هر‌حال، با گذشت زمان، شیوه‌های تأمین آب مورد‌نیاز در حرم مطهررضوی هم تغییر کرده و در دهه‌های بعد، از انشعاب آب شهری برای این کار استفاده شده است.
پیش از پیروزی انقلاب‌اسلامی، حرم مطهررضوی چهارده انشعاب آب شهری داشته است که بعد از پیروزی انقلاب‌اسلامی، به سه انشعاب اصلی آب تبدیل شده است؛ انشعاباتی که از مسیر بالاخیابان، پایین‌خیابان و خیابان تهران (امام‌رضا (ع)) آب مورد‌نیاز حرم مطهررضوی را به این مکان مقدس می‌رسانند.
ارسال نظر